2065 жылға қарай лайықты кәрілік: Қазақстанда зейнетақы жүйесі қалай өзгереді

Қазақстанның зейнетақы жүйесі алыстағы перспективада оны орнықты етуге уәде беретін өзгерістерді күтуде. Алайда, алдағы бірнеше жылда лайықты демалысқа қалай шығуға болады? Бұл мәселені корреспондент түсінді Tengrinews.kz.

8 қыркүйекте Президент Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында зейнетақы жинақтарының төмен деңгейін сынға алып, Үкіметке зейнетақы жүйесіне деген көзқарастарды шұғыл қайта қарауды тапсырды.

“Зейнетақы жинақтарының деңгейі төмен, әсіресе өзін-өзі жұмыспен қамтығандар арасында. Үкімет Ұлттық банкпен және стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттікпен бірлесіп зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын нығайту, ұзақ мерзімді теңгерімді және зейнетақының лайықты деңгейін қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдауы тиіс“, – деді Мемлекет басшысы.

Tengrinews.kz редакциясы аталған мемлекеттік органдарға ресми сұраулармен жүгінді. Жақында біз олардан жауап алдық. Қағазда бәрі жіңішке көрінеді: зейнетақы жинақтарының кірістілігі “ұзақ” – инфляциядан жоғары, алмастыру коэффициенті – формальды түрде халықаралық стандарттардан жоғары, сонымен қатар жаңа инвестициялық құралдар мен жұмыс берушілердің жарналары жоспарлануда. Сонымен қатар, жауапта 2065 жыл егжей-тегжейлі сипатталған. Сұрақ туындайды: ертең зейнетке шыққандар не істеуі керек?

Стандарттар бойынша–бәрі жақсы

Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ): зейнетақы жоғалған табыстың кем дегенде 40 пайызын алмастыруы керек деп санайды. Бұл деп аталады ауыстыру коэффициенті–сіздің жалақыңыздың қанша пайызын зейнетке шығарасыз.

Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі Қазақстанда бұл көрсеткіш 44,2 пайызды құрайды деп мәлімдейді. Яғни, егер сіз шартты түрде 100 мың теңге жалақы алған болсаңыз, жиынтық зейнетақы (ортақ + базалық + жинақтаушы) шамамен 44 мың теңге болуы тиіс.

Бұл көрсеткіш ХЕҰ ұсынғаннан да жоғары болып көрінеді. Бірақ бір нюанс бар: мұндай зейнетақы негізінен ынтымақты және негізгі бөліктер есебінен қалыптасады. Ынтымақты зейнетақы, өз кезегінде, жинақтаушы зейнетақы жүйесі енгізілген 1998 жылға дейін жұмыс істеп үлгергендерге төленеді. Мансапты кейінірек бастағандар үшін ортақ зейнетақы болмайды.

Жинақтаушы зейнетақының шындығы: жалақының 8-9 пайызы

Енді жинақтаушы бөлік — қазақстандықтар Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына (БЖЗҚ) салатын бөлік туралы. Ай сайын ол біздің жалақымыздың 10 пайызын алады. Алайда, БЖЗҚ–дан орташа айлық төлем бүгінде небәрі 35 683 теңгені құрайды (2025 жылғы қыркүйектегі деректер бойынша).

Салыстыру үшін: Қазақстандағы орташа жалақы–шамамен 423 133 теңге. Яғни, жинақтаушы бөлік жалақының 8 пайызын ғана алмастырады. Басқаша айтқанда, егер адам 400 мың алса, жинақтаушы зейнетақы оған шамамен 30-35 мың береді. Қалған мемлекет ынтымақты және базалық зейнетақылар арқылы “тастап кетеді”. Бірақ ынтымақтастық жақын арада жоғалады, содан кейін сурет жақсы жаққа өзгермейді.

Болашақ шынымен жақсы көрінеді — бірақ әзірге тек жастар үшін

Бүгін мансабын бастағандар үшін мемлекет уәде етеді: 2065 жылға қарай жинақтаушы зейнетақы жалақының шамамен 30 пайызын қамтамасыз етеді.

Бұған қосылады:

• Базалық зейнетақы (ең төменгі күнкөріс деңгейіне байланысты, оны 2027 жылға қарай ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70–тен 120 пайызына дейін жеткізу жоспарлануда);
• Жұмыс берушілердің жарналары: 2024 жылдан бастап компаниялар қызметкерлер үшін қосымша зейнетақы жарналарын төлей бастады. 2028 жылға қарай аударымдар 5 пайызға дейін өседі.

Болашақ ұрпақтың “зейнеткерлік пирогының“ бір бөлігі шынымен қалыңырақ болады — бірнеше төлем көздері және инвестициялық табыс.

Қазір бізде не бар

Барлық үш компонентті қоса алғанда, орташа жиынтық зейнетақы 2025 жылғы қыркүйекте 179 мың теңгені құрайды. Олардың ішінде:

• Ынтымақтастық–шамамен 95 мың;
• Базалық–шамамен 47 мың;
• Жинақтаушы–шамамен 36 мың.

Астанада орташа зейнетақы шамамен 166 мың теңгені, Түркістан облысында — 119 мың теңгені құрайды.

Айта кету керек, мұндай зейнетақы бүгінде қажетті шығындардың аз бөлігін де жаба алмайды. Бұл ретте 2025 жылы мемлекеттің зейнеткерлікке шығыны республикалық бюджеттің шамамен 20 пайызын құрайды: бұл 4 триллион теңгеден асады.

Өсу–тек ұзақ қашықтықта

Ұлттық банк есеп берді: 2014 жылдан бастап зейнетақы активтерінің кірістілігі (яғни инвестициялардан түскен табыс) инфляция 178 пайызды құраған кезде 195 пайызды құрады. Яғни, ресми түрде ақша бағадан тезірек “өседі“.

Бірақ бұл өсу тек ұзақ қашықтықта жұмыс істейді-30–40 жыл тұрақты жарналар. Қазір зейнетке шыққандар жеткілікті ақша жинай алмады. Сондықтан олардың зейнетақысының жинақтаушы бөлігі аз және жағдайды сақтамайды.

Не өзгереді

БЖЗҚ инвестициялық портфельдегі акциялар мен баламалы құралдардың үлесін ұлғайтпақшы — ақша белсенді жұмыс істеуі үшін.

Жұмыс берушілер біртіндеп көбірек жарналар төлейді–2028 жылға қарай жалақының 5 пайызына дейін.

Базалық зейнетақы қазірдің өзінде жаңа стандарттарға көшуде: ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70 пайызы, ең көбі 120 пайызы.

Мұның бәрі болашақ үшін қадамдар.

Қазіргі зейнеткерлер не істеуі керек?

Бүгінде зейнеткер орта есеппен 179 мың теңгеге тұрады. Ірі қалаларда бұл сома ең төменгі шығындарды әрең жабады, зейнетақы орташа есеппен одан да төмен аймақтардағы жағдай оңай емес.

Бұл ретте:

• Базалық зейнетақы–барлығы 47 мың теңге;
• Жинақтау бөлігі әлі шамалы;
• Бірлескен зейнетақы біртіндеп “кетеді“.

Ертең немесе бірнеше жылдан кейін зейнетке шығатын адамдар үшін жүйе әлі нақты жауап бермейді.

Осылайша, қазақстандық зейнетақы жүйесі ХХІ ғасырдың ортасында еңбек сіңірген еңбегіне кететіндер үшін “болашақ жобасына“ көбірек ұқсайды. Ұсынылған жоспарларға сәйкес, олардың табыс көздері көбірек болады.

Бірақ бүгін зейнетке шыққандар үшін жағдай әлдеқайда қиын. Олардың кірістері шектеулі, бюджетке байланысты және жинақ жеткіліксіз. Ұлттық банк пен БЖЗҚ: кірістілік инфляциядан жоғары, бірақ бұл тек “ұзақ қашықтықта“жұмыс істейді деп сендіреді. Сондықтан басты мәселе – 2065 жылы емес, қазір де лайықты зейнетақыны қалай қамтамасыз ету ашық күйінде қалып отыр.

Дереккөз: tengrinews.kz